Yahudi Mitolojisi Sözlüğü T-Z
Yahudi Mitolojisi Sözlüğü adlı alfabetik sözlük çalışmamda Yahudi dini, efsane ve inançları konulu maddeleri bulabilirsiniz.
Ta’ameti Thora Tevrat’ın anlamını kavrayabilecek şekilde gerçekleştirilen okuma düzeninin adıdır.
Tabernacle, Mishkah, Ohel Moed İsrail halkının 40 yıl boyunca çölde ibadet ettiği portatif tapınağın adıdır.
Tabor [Yahudilik, Hristiyanlık] Galilee gölünün 11 mil batısında yer alan ve bugün Jebel-et-Tur olarak bilinen bir dağın adı olup, Hz. İsa burada şekil değiştirmiştir:
“Altı gün sonra İsa, yanına yalnız Petrus, Yakup ve Yuhanna’yı alarak yüksek bir dağa çıktı. Orada gözlerin önünde İsa’nın görünümü değişti. Giysileri göz kamaştırıcı bir beyazlığa büründü; yeryüzünde hiçbir çamaşırcının erişemeyeceği bir beyazlıktı bu. O anda Musa ile İlyas öğrencilerine göründü. İsa’yla konuşuyorlardı.” (Markos 9:2-8)
Talay Antik Sami halklarından olan Ugaritlerin inanışında yağmur tanrısı Baal’ın kızının adıdır.
Talit Bazı dini törenlerde ve sabah dualarında erkek Yahudilerin kullandığı siyah çizgili beyaz yünden püsküllü atkının adıdır.
Talmud Ortodoks Yahudiliğin sözlü kanun ve geleneklerini (Mişna ve Gemara) içeren yazılı koleksiyonun adıdır. MS. 2 yüzyılda yaşamış Yuda Hanasi adlı hahamın, Tevrat’ın toplumsal yaşamın düzenmesi konusundaki boşluklarını doldurmak amacıyla yazdığı kitap dört bölümden oluşmaktadır:
- Gemara ‘hukuk’
- Mişna
- Mişna’da bulunmaya maddeler
- Midraşim ‘Yorumlar’
- Babil Talmudu, Talmud Bavli: MS 5. yüzyılda yazıya dökülmüştür.
- Filistin Talmudu, Talmud Yeruşalmi
Taniniver Moses Cordovero’nun kabalistik çalışmalarında kötü ruhlu bir evrensel varlığın adı olarak geçmektedir.
Tannaim İbranice ‘eğitenler’ anlamına genle terim geçmişte hahamları adlandırmak amacıyla kullanılmıştır.
Tannaitler MS 3. yüzyılda Yahudi din hukukçuları için kullanılan bir terim olup öğretileri Mişna’yı oluşturmuştur.
Tanrı’nın Tahtı, Kisse Kavod Merkvah Eski Ahit’te Yeşaya ve Danyal’da tanımlanıp ve tanrının gücünün sembolü olan tahtın adıdır (Yeşaya 6; Danyal 7).
Tapınak Tanrının dünyayı yaratmadan önce tasarladığı yedi şeyden bir tanesi olan Kudüs’teki kutsal tapınağın adı olup inşa edilmesinde görev alan herkes cennete gitmiştir.
Tarşişim Seder Gan Eden ile Sefer Raziel’de adı geçen bir melek grubunun adıdır.
Teba Sefaradların sinagogda üzerine Tevrat konulan sehpaya verdikleri isimdir.
Tefilla İbranice dua anlamına gelmekte olup, aynı zamanda dua kitapları da aynı isimle bilinmektedir.
Tefillin, Tephillin Sabah duası sırasında erkekler tarafından alın veya sol kola giyilen İbranice yazılar içeren deri parçasıdır.
Tekvin Eski Ahit’in birinci kitabının Arapça adı olup ‘yaratma’ anlamına gelmektedir.
Terafim, Teraphim Antik Sami halkının refah getirdiğine inandıkları insan formundaki küçük putların adıdır. Yunan (theraphin) ve Latin kültürlerine de geçmiştir.
Terah 1. Antik Sami panteonunda ay tanrısının adıdır.
- İbrahim peygamberin babasının adı olup, İbrani halkının atası kabul edilmektedir (Tekvin 10, 24-32).
Tesniye Eski Ahit’in beşinci kitabının adı olup, Musa peygamber’in İsrail halkına Kenan toprakları (Fırat ırmağına kadar) ve Lübnan’ı İbrahim’in soyuna vermek için ant içmesiyle başlamaktadır.
Tetragrammaton Yunanca ‘Dört Harf’ anlamına gelen kelime İbranice tanrı anlamını veren 4 harf için kullanılmaktadır:
YHWH (Yahveh) veya JHVH (Jehovah)
Bkz. Yahveh
Tetrateuch Eski Ahit’in ilk dört kitabının adıdır.
Bunlar: Genesis (Tekvin), Exodus (Çıkış), Leviticus (Levililer), Numbers (Sayılar)
Tevrat Pentateuch adıyla da bilinen Eski Ahit’in ilk beş kitabının (Tekvin, Çıkış, Levililer, Sayılar, Tesniye) adı olup, Hz. Musa’ya inmiştir ve Yahudilerce kutsal sayılmaktadır.
Gelenekçi Yahudiler ve bazı Protestan gruplar Tevrat’ın tamamen Tanrı vahyi ile yazıldığına inanmaktadır. İslam inancına göre Hz. Musa’ya vahiy edilen tevratin orijinalliği bozulmuştur.
Themurah Harflerin yer değiştirmesi suretiyle anlamlı başka bir kelime oluşturma işi olan anagramın İbranice adıdır ve Kabalistler tarafından kullanılmaktadır.
Tikkun Kabalanın temel kavramlarından birisi olup kabalistik bilginin onarıcı, iyileştirici amaçlarla kullanımını tanımlamaktadır.
Tiphereth On sefirottan birisinin adıdır.
Tobias Tobit kitabının başkahramanı olan İsrailoğullarından dindar bir çocuğun adıdır. Melek Raphael’in de yardımıyla iblislere karşı savaşmıştır.
Tophet Tanrılara çocuk kurban etmek için inşa edilmiş yüksekçe bir yerin adıdır (2. Krallar 23:10).
Torah Eski Ahit’in ilk beş bölümünün (Tekvin, Çıkış, Levililer, Sayılar, Tesniye) adı olmakla birlikte Yahudiliğe özgü tüm sözlü ve yazılı öğretileri ifade eden bir terim olarak da kullanılır.
Torat ha-Melachim, ‘Meleklerin Tevratı’ Torah’ın gizli yanlarını ifade eden Kabalistik bir terimdir.
Tosafot İbranice ‘eklemeler’ anlamına gelen kelime Talmud’un otuz bölümü hakkında 12-14. yüzyıllarda Almanya, İtalya ve Fransa’daki dini otoritelerin yaptığı yorumları içerir.
Tosefta Aramca ‘ek’ anlamına gelen kelime Yahudi sözlü kanunlarının toplandığı bir koleksiyonunun adı olup, MS 3. yüzyılda Judah ha-Nasi tarafından yazıya dökülmüştür.
Tu Bişvat, Beraha las Frutas Geleneksel tarım takviminin bayram olarak kutlanan ilk gününün adı olup, ağaç fidanları dikilmesi ve meyve yemek adettendir.
Tubal Eski Ahit’te Nuh’un oğlu Yafes’in oğlu olarak (Tekvin 4, 22) geçmekte olup, Yosef Ben Matityahu’ya (Josephus) göre (MS 1. yüzyıl) İber halkının atasıdır. Kafkasya ve İspanya’da rastlanan İber adından dolayı Bask ve Gürcü yazarlar ‘Tubal’ı ata olarak sahiplenmişlerdir.
Tzadikiel Sefer Yetzirah ile Zohar’da bahsi geçen iyi bir meleğin adı olup Şabat arifesinde evin koruyucusu olarak kabul edilir.
Tzakadhazy Maasah Merkavah’da bahsi geçen müsamaha meleğinin adıdır.
Tzavua Kürkünde 365 ayrı renk olan vahşi bir yaratık olarak tasvir edilmekte olup bir ihtimal sırtlan olabilir.
Tzelanit Tılsımlarda adı geçen bir iblis grubunun adıdır.
Tzemaç, Ya’akov Ben Khaim 17. yüzyılda yaşamış kabalistin adıdır.
Uj Hz. Nuh döneminde yaşamış bir devin adı olup, sel suları bel hizasını aşmadığından hayatta kalabilmiştir.
Uriya Davut’un, karısı Batşeba’yı elde etmek için savaşa gönderdiği subayın adıdır.
Vaat Edilmiş Topraklar İbrahim peygambere Tanrı tarafından vaat edilen Kenan topraklarıdır (Tekvin 12:7, 13: 14, 17:8).
Vaşti Ahasverus’un karısının adıdır.
Vilon, Pargod Yedi cennetin birincisinin adı olup, Talmud’da ‘cennetin perdesi’ adıyla da geçmektedir.
Vital, Chaim 15433-1620. Luria’nın öğrencisi olan ünlü bir kabalistin adıdır.
Ya’akov Ben Ya’akov, Hakohen 1. MS 13. yüzyılda yaşamış İspanyol bir kabalistin adıdır.
- Bkz. Yakup (1)
Yabal Çadırda yaşayan ve sürü güden göçebe halkların atası olduğuna inanılan kişinin adı olup, Yubal’ın kardeşi ve Lamek’in oğludur (Tekvin IV, 20-21).
Yabusi İsrailoğullarının yerleşiminden önce Kudüs kentinin ve bu kentte oturan halkın adıdır.
Yael Hakimler Kitabı’nda bahsi geçen bir kadın kahramanın adıdır (IV, 17-24). Kenan kralı Yabin’in ordularının komutanı Sisara’yı uykusunda öldürerek İsrailoğullarının vaat edilen topraklara yerleşmelerini sağlamıştır.
Yafes Nuh’un üç oğlundan birisi olan bir peygamberdir. İnanışa göre Nuh’un üç oğlu farklı soyların atası olmuştur (Tekvin, X, 1-32):
- Ham > Hâmilerin atası olup Kuş, Mistraim, Put ve Kenân’ın babasıdır.
- Sam > Sâmilerin atası olup Elam, Aşur, Arpakşad, Lud ve Aram’ın babasıdır.
- Yâfes > Hint Avrupalıların atası olup Gomer, Mecüc, Maday, Tubal, Meşek ve Tiras’ın babasısıdr.
Yahova Şahitleri Bkz. Yehova Şahitleri
Yahuda, Yeudah, Yahudiye İlk çağda üç bölüme ayrılan Filistin’in en güneyde kalanan ucunun adıdır.
Yahuda Halevi İspanyol Yahudi’si doktor, filozof ve kabalistin adı olup (MS 1075-1141) The Kuzari (Hazar) ve Ode to Zion adlı kitapların yazarıdır.
Yahveh, Jehovah, Yehova Tanrının adlarından birisi olup İbranice tanrının adı anlamına gelen YHVH veya YHWH sessiz harflerinin okunuşudur.
Yair Kafernahum hahamının adı olup, Hz. İsa tarafından ölü kızı diriltilerek hayata döndürülmüştür.
Yakup, Yaakov, Jacob 1. İsrailoğullarının atası olarak kabul edilen bir peygamber olup, Hz. İbrahim’in torunu, Hz. İshak ile Rebeka’nın oğlu ve Esav’ın ikiz kardeşidir. Dayısı Laban’ın Lea ve Rahel adlı kızlarından on üç çocuğu olmuş bunlardan on oğlu İsrail kabilelerinin atası olmuştur. Eski Ahit’te Tanrı ile güreştiği bu yüzden İsrail adını aldığı bildirilmektedir (Tekvin 32, 24-31)
Yakup’un Değneği Yakup’un insanları görünmez yapan büyülü asasının adıdır.
Yakup’un merdiveni Eski Ahit’in ilk kitabında (Genesis XXVIII 12), Yakup’un rüyasında adı geçen dünyadan cennete uzanan bir merdivenin adıdır.
Yam İbranice ‘deniz’ anlamına gelen kelime Batı Samilerinin deniz ve nehir tanrısının adıdır.
Yamim Nora’im Roş Haşana ‘yeni yıl’ ile başlayıp Yom Kippur ‘büyük kefaret günü’ ile sona eren on kutsal günün adıdır.
Yavan Yafes’in oğullarından birisinin adıdır. Sanskritçe Yavana terimiyle olan benzerliği Yunanların (İon) atası olan bir halkının Mezopotamya kökenli olabileceğini, dahası Helenlerden farklı bir halk olduğunu düşündürmektedir.
Yavne, Jabneh, Jamnia, Yibna Tel-Aviv’in 24 km güneyinde yer alan antik bir kentin adı olup, İbranice ‘Tanrı inşa eder’ anlamına gelmektedir.
Yeddeoni Ölülerin ruhlarıyla iletişim kurma yeteneğine sahip medyumlar için Talmud’da kullanılan bir terim olup İbranice ‘bilmek’ kelimesiyle ilişkilidir.
Yedi Tanrının evreni altı günde yaratıp, yedinci gün dinlendiğine inanılmaktadır. Sümerlerin okul tabletlerinden anlaşıldığı kadarıyla altı gün çalışıp yedinci gün dinlenme, Yahudiliğe Şabat olarak geçmiş olsa gerektir. Mayasız ekmek orucu yedi gün sürmektedir. Hz. Süleyman tapınağı yedi yılda tamamlanmıştır. Tapınaklarda bulunan şamdanlar yedi kolludur. Yahudilikten etkilenen diğer Semavi dinlerde de yedi sayısı kutsal sayılmıştır.
Yehoyakim Eski Ahit’te kral Yoşiya’nın oğlu olan bir Yahuda kralının adı olup MÖ 609-598 tarihleri arasında hüküm sürmüştür.
Yehu MÖ 842-815 tarihleri arasında hüküm süren İsrail kralının adıdır.
Yehuda Ha Nasi Mişna’nın son düzenlemesini yapan bir tannanın adı olup MS 135-220 tarihleri arasında yaşamıştır.
Yeremya, Yeremiya, Yirmeyahu Eski Ahit’te Yeremya kitabının yazarı olan bir peygamberin adıdır (MÖ 650-570). Yeremiya’nın liderliği döneminde Kudüs işgal edilmiş ve Babil sürgünü yaşanmıştır.
Yeremya Kitabı Eski Ahit’in 52 baptan oluşan bir bölümünün adı olup peygamber Yeremya tarafından yazılmıştır.
Yeruşalim Talmudu MS 1.-4. yüzyıllar arasında Kudüs’te derlenen Talmud’un adıdır.
Yesç Meayin İbranice ‘Yoktan var olan’ anlamına gelip yaradılışın tanımlamaktadır.
Yesse Eski Ahit’te Kral Davut’in babasının adı olarak geçmektedir (1 Samuel 16:8-12).
Yessod Yedi sefirodun altıncısının adıdır.
Yesu Hz. İsa’nın İbranice adı olup ‘kurtarıcı’ anlamına gelmektedir. Eski Mısır dilinde ‘güneş’ anlamına gelmektedir.
Bkz. Jesus Christ
Yeşibot Roma işgalinin ardından Kudüs’te gizlice açılan Yahudi din okulunun adıdır.
Yeşiva Talmud eğitimi veren dini eğitim kurumlarının genel adı olup, İbranice ‘oturum’ anlamına gelmektedir. İsrail’de bugün dini eğitim veren liselerin adıdır.
Yeşu Musa’nın ölümünden sonra yerini alan peygamberin adı olup, dört büyük peygamberden birisi sayılmaktadır. Musa’nın firavunun zulmunden kurtarıp Mısır’dan çıkardığı Yahudiler’i Vaad edilen topraklar olarak bilinen Kenan ülkesine yerleştirmiş ve yerli halkın yerleşimcilere boyun eğmesini sağlamıştır.
Yetro Firavun’un sarayından kaçan Hz. Musa’yı evinde saklayan kayınbabasının adıdır. Musa, Medyan çölünün kâhini olarak da tanınan Yetro’nun bahçesinde asasını bulmuştur.
Yetsira İbranice ‘yaratım’ anlamına gelen kelime dünyaların üçüncü basamağını tanımaktadır.
Yetzirah, Sefer Maasei Bereshit’in ‘Yaradılış İşleri’ mistik ve olağanüstü nüfuzlu kitabının adıdır.
Yezer Harah İbranice ‘Olumsuz arzu’ anlamına gelen kelime insanın egoist isteklerini tanımlamaktadır.
Yidiş Doğu Avrupa Yahudilerin konuştuğu Ortaçağ’a özgü bir Almanca diyalektinin adıdır.
Yitzak Ben Todros 16. yüzyılda yaşamış İspanyol kabalistin adıdır.
Yizkor Aşkenazilerin Yom Kippur, Pesah’ın sekizinci günü, Şavuot (Hamsin) ve Şemini Atseret günleri sinagogda ölüler için okudukları bir duanın adı olup İbranice ‘Tanrı hatırlasın’ anlamına gelmektedir.
Yizreel Eski İsrail’de kuzey krallığının başkenti olan, Gilboa dağının yamacındaki bir kentin adı olup, İbranice ‘Tanrı bereketli kılsın’ anlamındadır.
Yoab Hz. Davut’un yeğeninin adı olup Kudüs’ü ele geçiren birliğe komuta etmiştir (II. Samuel).
Yoel Pethuel’in oğlu olan ikinci önemsiz peygamberin adı olup Eski Ahit’in 29. kitabına adını vermiştir.
Yoel Kitabı Eski Ahit’in Neviim bölümünde ikinci sırada yer alan Yoel peygamberin kitabının adı olup, konusu ikinci krallık (MÖ 516-MS 70) dönemini kapsamaktadır.
Yohani Bat Retivi Talmud’da adı geçen ve hamile kadınlara işkence eden bir cadının adıdır.
Yoşiya MÖ 640-609 yılları arasında Yahuda kralı olup Kudüs tapınağındaki putları yok etmiştir.
Yossi, Abba Talmud’da bahsi geçen bir şeytan çıkarma hikâyesinin adı olup, efsaneye göre Yossi köyün su kaynağına musallat olan bir iblisi kovmuştur.
Yunus Eski Ahit’te adı geçen bir peygamberin adı olup Tanrı kötü huylarından dolayı Ninova kentini yıkacağını halkına bildirmesini emretmiştir. Yunus Tanrı’dan korkup bir gemiye binerek kaçmayı deneyince yolda büyük bir fırtına çıkmış, yolcular Tanrı’nın öfkelenmesine sebep olan Yunus’u denize atarak fırtınayı durdurmuşlardır. Denizde büyük bir balık tarafından yutulmuş (Yunus balığına adını vermiştir), balığın karnında Tanrıya dua edince balık tarafından kusularak sahile fırlatılmıştır. Ninova halkına doğru yola gelmezlerse Tanrının kenti yıkacağını bildirmiş, Ninovalıalr kendisini dinleyip tavsiyelerine uyunca Tanrı onarla acıyarak kenti yıkmaktan vazgeçmiştir. Yunus küçük peygamberlerin 5. olup Eski Ahit’in 32. kitabına adını vermiştir.
Yusuf İbn Tabul 16. yüzyılda yaşamış Luriacı bir kabalistin adıdır.
Zacuto, Moşe Ben Mordechai 1620-1697. Portekiz doğumlu olmasına karşın Amsterdam’da yaşamış bir kabalistin adıdır.
Zaddik Hasidik Yahudilerde ideal müminlerin ettiği duaların halkın manevi gücünü arttırması prensibinin adıdır.
Zadkiel Rabbinik öğretide Jüpiter gezegeniyle özdeşleşen bir meleğin adıdır.
Zamzummimler Eski Ahit’in 5. kitabında Ammon’da yaşamış devlerden oluşan bir ırkın adı olarak geçmektedir (Tesniye 2:20-1).
Zar Etiyopya Yahudilerinin geleneğinde kötü bir ruhun adı olup, ten tanrıcılığın kabul edilmesinden sonra eski gök tanrının yadsınarak dönüştürülmesi suretiyle oluşturulmuştur. Zedekya MÖ 597-587 yılları arasında Babillilerin Kudüs’ü yıkıp Yahudileri Babil’e sürmesine dek tahtta kalmış Yahuda kralı olup Kitabı Mukaddes’te bahsi geçmektedir.
Zefar, Sefer Kitabu Mukaddes’te Yemen’in güneyinde bulunan bir Arap kentinin adıdır.
Zeira Talmud’da bahsi geçen bir efsanenin adıdır.
Zekeriya Eski Ahit’te ‘mahşerin dört atlısını’ ve ‘Kudüs Tapınağı’nın yeniden inşa edileceğini’ kehanet eden bir peygamber olarak geçmektedir. 14 bölümlük kitabı, on iki peygamberin on ikincisi olarak Eski Ahit’te yer almakta olup Yahya peygamberin babasıdır.
Zelote, Sicarii Hz. Musa’nın kanunlarına karşı çıkan herkesi öldüren dindar Yahudi suikastçilerin adıdır (Mişna Sanhedrim, ix. 6.).
Zephaniah, Tsefanya, Tzfanya Eski Ahit’in 9. kitabına adını veren MÖ 7. yüzyılda yaşadığı sanılan peygamberin adı olup, Yuda krallığının yıkılacağı kehaneti doğru çıkmıştır.
Zera Kodeş 17. yüzyılda popüler olan, kötü ruhları kovma yöntemlerini içeren bir kitabın adıdır.
Zerubbabel, Sefer Dünyanın sonunu anlatan vahiye dayanan bir yazının adı olup, Armilius adlı bir anti-Christ’in bahsi geçmektedir.
Zeruf [Yahudilik, Okült] Kabalistik bir yöntem olup, bir kelimenin sessiz harflerinin başkaları ile yer değiştirmesinin adıdır.
Zeus Kasios Zeus ile özdeşleştirilen bir dağ ya da iklim tanrısının adıdır.
Zimzum Kabalist felsefede tüm uzayı dolduran tanrının dünyayı yaratmak için kendini sıkıştırarak boş alan yaratması eyleminin olup, İbranice zimzum ‘sıkışma’ anlamına gelmektedir.
Zion Eski İsrail’de Hz. Süleyman tapınağının bulunduğu, Kudüs civarındaki bir tepenin adıdır.
Zipporah Eski Ahit’te Musa’nın karısı, Eliezer ile Gerşom’un annesi ve Yetro’nun kızı olarak bahsi geçmektedir. (Tekvin 2:11, 4:18).
Ziz Eski Ahit’teki Mezmurlar Kitabında adı geçen, kanatlarını açtığında güneşin önünü tıkayabilecek kadar büyük bir kuşun adıdır. Arap mitolojisindeki ‘Rok’ ile benzer özelliklere sahip olan Ziz’in bütün küçük kuşların koruyucusu olduğuna inanılmaktadır.
Zohar Ezoterik Yahudi mistisizminin Aramca metinlerini içeren bir 13. yüzyıl kitabının adı olup, geleneksel olarak Rabbi Simon ben Yoçi tarafından MS 1. yüzyılda yazıldığına inanılmaktadır. İbranice zohar ‘Muhteşem Kitap’ anlamına gelmekte olup kabalayı meydana getiren iki kitaptan birisidir (diğeri: Sefer Yetsirah ‘Yaratılış Kitabı’).
Kaynak: Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Ankara, 2009
Ayrıca Bakın
Yahudilik, Musevilik, Yahudulik tarihi